In aanloop naar de NAVO-top wat krankzinnige cijfers

Hysterie, is dat een onaardige term? Tegen mensen die oprechte zorgen uiten, zeggen dat ze ‘hysterisch’ zijn? Het lijkt er wel op dat de Russen de nieuwe virussen zijn. Tijdens de pandemie mochten we ook een zekere redeloze angst waarnemen, waardoor allerlei ingrijpende maatschappelijke veranderingen acceptabel werden; ‘het is crisis’, hoor je dan, geen tijd voor een rustig gesprek. De geschiedenis lijkt zich te herhalen. Neem Frans Timmermans, de groene sociaaldemocraat die weer eens bij een programma van de NPO mocht aanschuiven. Tientallen miljarden extra naar Defensie wil hij, wat zijn daar de gevolgen van? Dat ga je voelen op ‘andere’ vlakken, dat kan niet anders, beaamt hij in alle eerlijkheid. In de strijd om te overleven, zal Nederland offers moeten brengen. Volgens Timmermans zul je op zorg en onderwijs moeten beknibbelen. Meteen daarna zegt Timmermans dat je dat niet moet doen, waarmee hij automatisch zinspeelt op een forse verhoging van de staatsschuld. Timmermans wil meer geld naar zorg, onderwijs en defensie, allemaal in dezelfde beweging. Hij verwijst daarbij naar Winston Churchill. Inderdaad werd Churchill tijdens de Tweede Wereldoorlog eens gevraagd of hij niet een keer moest bezuinigen op cultuur - het was immers oorlog. Hij zou hebben geantwoord dat als je bezuinigt op cultuur om je leger te versterken, je gaat vergeten voor welke cultuur je eigenlijk aan het vechten bent.

Volgens Timmermans is het weer zo laat. De legers van Poetin staan al bijna aan de Grebbelinie, op het punt Nederland van de kaart te vegen met hun hypermoderne tanks. Wie iets langer kijkt (of AI gebruikt), ziet dat Poetin de T-55 tank uit de opslag heeft gehaald. Dat is een apparaat uit het begin van de Koude Oorlog, dat met de huidige stand van de techniek geen enkele gevechtswaarde meer vertegenwoordigt. Het lijkt alsof er een omgekeerd winkelwagentje op het dak zit. Dat is een provisorisch rek dat de koepel moet beschermen tegen de inslag van drones. Tanks uit de late jaren ‘40 zijn natuurlijk niet ontworpen voor het type oorlog van tachtig jaar later. De bepantsering boven de wielen is verder dan ook zo abominabel slecht dat Poetin het niet zonder dienstplichtigen kan winnen; geen normaal mens gaat meer in een T-55 zitten (die niet in een museum staat). Voor het grootste deel van de Russische pantserwagens geldt hetzelfde; design uit de Koude Oorlog, wie er in deze eeuw nog mee wil vechten, moet eerst een goede borrel drinken.

Het leger van Poetin kan dan ook niet verder dan honderd kilometer van de Krim af kruipen. Het front is eigenlijk al twee jaar bevroren. Oekraïne heeft een economie zo groot als een grote Nederlandse provincie. In bijvoorbeeld Noord-Holland vindt een vijfde van de complete Nederlandse economische activiteit plaats - de (terechte?) haat jegens Amsterdam en Amsterdammers ten spijt. De economie van Nederland is dik twee procent van het totaal van de NAVO. Dat betekent dat de Russische strijdkrachten na drie jaar niet kunnen winnen van een land, Oekraïne, dat een economie heeft die nog geen half procent bedraagt van de NAVO. Als je dan bang bent dat je als inwoner van een NAVO-land wordt aangevallen door Rusland, dan moet je wederom een goede borrel hebben gedronken. Overigens is de economie van Rusland ongeveer een twintigste deel van het totaal van de NAVO, tussen Spanje en Italië in. De economie van Rusland is iets groter dan die van het Nederlandse taalgebied maar kleiner dan die van het hele Iberische schiereiland. Niet heel klein inderdaad, maar een existentiële bedreiging? Mwah.

Toch zoekt Timmermans zijn heil in de woorden van Churchill. Toen de Britse troepen aan het begin van de Tweede Wereldoorlog in Frankrijk verslagen waren, keerden ze op chaotische wijze terug. Churchill hield een toespraak op de radio, zo ging dat toen. Hij noemt het militaire verbond tussen Frankrijk en het VK, dat net dus een niet malse nederlaag had geleden. Churchill zegt dat het de unanieme wens van zijn regering en het parlement is om door te vechten, ‘desnoods alleen’. Als Frankrijk net is gevallen, zijn dat geen loze, theoretische woorden. Je zult dergelijke keuzes moeten maken, ‘in de strijd tegen tirannie’. Dan spreekt Churchill de bekende woorden uit: ‘we shall fight them on our beaches’.

Hoe sterk was en is het Britse leger eigenlijk, nu we het er toch over hebben? Met wat frisse moed kun je een hoop data uit de archieven vinden. Aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog hadden de Britten nog geen 70 duizend man infanterie op eigen bodem gestationeerd, manschappen en officieren opgeteld. Als je je realiseert dat het ‘British Empire’ op dat moment de wereld domineerde, is dat eigenlijk vrij weinig. Na mobilisatie groeide dat aantal wel tot 3,8 miljoen soldaten in 1917, om beslissend bij te dragen aan de Duitse capitulatie. Er volgde een demobilisatie en in 1933, toen Adolf Hitler aan de macht kwam, was het aantal Britse soldaten gedaald tot 195 duizend. In 1944, tijdens de invasie van Normandië, konden de Britten 2,7 miljoenen militairen op de grond inzetten. Dat is minder dan in 1917, toen de bevolking wel kleiner was. Door het toegenomen belang van marine en luchtmacht kregen deze krijgsmachtonderdelen een groter contingent toegewezen ten opzichte van de landmacht, dan tijdens de vorige oorlog. Tijdens de speech van Churchill over het bevechten van de vijand ‘op onze stranden’ waren er nog geen één miljoen infanteristen opgeroepen en getraind, paraat om het thuisland te beschermen tegen eender welk gevaar uit het Oosten.

De Tweede Wereldoorlog brak in Europa in 1939 uit, met de invasie van Polen. De Duitsers beschikten over 100 parate infanteriedivisies, een eenheid met tussen de 12 - en 20 duizend man. Frankrijk had 90 divisies en de Britten slechts 10. Vervolgens verslaan die Duitsers je Franse bondgenoten en dan begint de Battle of Britain: dan mag je inderdaad gaan nadenken over de vraag hoe je ongenode gasten gaat ontvangen op je eigen stranden. Na de Franse nederlaag werd dat land opgeknipt in een collaborerend deel geregeerd vanuit Vichy en een bezet deel waar de hele westelijke kustlijn onder viel. De Duitse Wehrmacht hield een bezettingsmacht van honderdduizend man in Frankrijk in 1941, waarna een leger van 3,5 miljoen met bijna een miljoen soldaten van bondgenoten de Sovjet-Unie aanval. Kort daarvoor staakten de Duitsers hun pogingen om het VK met geweld tot capitulatie te dwingen. In de luchtoorlog stierven 23 duizend Britse burgers op de grond, vooral door Duitse bombardementen op ook burgerdoelen. Dat is de context waarbinnen Churchill spreekt, het is overduidelijk dat je te maken hebt met een fysieke dreiging op zeer korte afstand van je eigen thuisland. Kun je die situatie vergelijken met die van de NAVO in 2025?

Wie naar de kaart van het huidige conflict kijkt, kan het antwoord meteen wel ontwaren. In de eerste weken van de oorlog konden gemechaniseerde Russische eenheden snel terreinwinst boeken. Al snel bleek er weinig te kloppen van de Russische logistieke organisatie. Vooruitgeschoven eenheden hadden te weinig brandstof en moesten hun voertuigen vaak verlaten. Je kunt je afvragen hoe een leger als het Russische organisatorisch zo zwak kan zijn. Sindsdien zit de oorlog ‘vast’ op een strook land van dezelfde diepte, gemeten vanaf de grens met Rusland. Zodra een Russische eenheid zich op meer dan honderd kilometer afstand van het eigen grondgebied bevindt, eindigt de opmars, klaarblijkelijk. De kaart is helder. Dan mag je je afvragen of dit leger ooit onder de Arc de Triomph door zal marcheren, of langs de Action in Alkmaar. God verhoede het inderdaad, met angsten en andere emoties van je medemens mag je als beschaafd persoon altijd rekening houden, maar toch hebben we het hier niet over heel erg waarschijnlijke scenario’s. Kiev is in drie jaar nog niet veroverd, tijdens de ‘speciale operatie’ van Poetin is er niet een provinciale hoofdstad van de vijand ingelijfd. Toch is Timmernans stellig: ‘we worden bedreigd’.

Zijn partij zal dan ook akkoord gaan met een verhoging van de Nederlandse militaire uitgaven, dat mag je een redelijke voorspelling noemen. Er zit een NAVO-top aan te komen, in Nederland nog eens. Fijn voor de Nederlandse haters van de Randstad, die gaat helemaal, maar dan ook echt helemaal vastlopen. Geert Wilders heeft intussen de pin uit de politieke handgranaat getrokken en zegt het huidige kabinet op te willen blazen. De reden: immigratie. Ondanks alle beloftes, blijft die onverminderd hoog. Intussen heeft Wilders op allerlei andere vlakken water bij de wijn gedaan. Zo hebben we tijdens de pandemie kennisgemaakt met ‘Eurobonds’, wat betekent dat de EU een gratis creditcard krijgt. De Europese Commissie wil er nóg een, tegen de zin van Wilders in, en die van zijn kiezers. Dat betekent dat er nog meer Europese belastingen komen. Wilders slikt het allemaal, als er maar wel iets aan migratie gedaan kan worden. Dat laatste mislukt, dus kun je wachten op de toorn van Geert. En zo geschiedde. Door nu een kabinetscrisis te veroorzaken, staan de internationale schijnwerpers daarop gericht, aangezien deze samenvalt met de NAVO-top in Nederland. Deze mogelijke samenloop van omstandigheden zal de ervaren politicus Wilders niet ontgaan zijn.

Wilders kan nu accepteren dat de uitgaven voor defensie verder stijgen, naar vijf procent. Dat is (even tussendoor) praktisch onmogelijk om te realiseren, bijvoorbeeld omdat er nu al personeelstekorten zijn. Als je de ambitie verhoogt, worden die niet opgelost. Een salaris dat je niet hoeft uit te keren omdat de militair die je in dienst had willen hebben, nooit is aangenomen, zorgt ook nooit voor kosten. En als die kosten er niet zijn, heeft Defensie die uitgaven ook niet en stijgen de uitgaven dus ook niet naar de vijf procent van je economie. Dat is een raar, willekeurig cijfer zonder boodschappenlijst. Men wil een specifiek bedrag stukslaan ‘op veiligheid’ want ‘we worden bedreigd’ maar waaraan je dat gaat uitgeven is nooit uitgelegd. Voor Wilders biedt dat kansen. Hij kan vragen, nee, eisen dat er weer grensbewaking komt. Die houdt dan illegale immigranten tegen, zodat je je verkiezingsbelofte hebt ingelost. Aan de Timmermansen van de wereld verkoop je het wel anders; die grensbewakers kun je ook verrekijkers geven die Russische tanks waarnemen, mochten die ooit al piepend en pruttelend richting de Nederlandse grens rollen. De VVD zal oren hebben naar dergelijke kunstgrepen, de partij van Rutte wil ook geen kabinetscrisis tijdens het hoogtepunt van diens carrière. Dat lijkt wel het bestaansrecht te vertegenwoordigen van de VVD.

Stel nu eens dat die NAVO-norm echt naar de vijf procent gaat. Zijn we dan wel veilig voor de wonderwapens van Poetin, door zijn sluwe strategie vermomd als museumstukken met een winkelwagentje erop? Zo zie je trouwens maar weer hoe gevaarlijk Rusland is. Veel mensen zien verroeste rommel uit de Koude Oorlog, maar de ‘experts’ weten te vertellen dat de situatie echt nijpend is. Wat een briljante misleiding! Laten we hoe dan ook eens wat sommetjes maken. Alle cijfers over bommen en granaten in NAVO-verband vinden we online, bij ‘funding NATO’. Naast de interne uitgaven, zoals het salaris van Rutte, vinden we de bijdragen van alle lidstaten aan het collectief. Het eerste is klein bier, daar gaan we het niet over hebben. Ok, vooruit, Rutte verdient drie ton, maar daar ga je de Russen niet mee verslaan. ‘The real cheddar’ vinden we bij de budgetten van de lidstaten, daar vliegen de miljarden je om de oren. De NAVO maakt een onderscheid tussen de VS en de rest.

Voor het overzicht heb ik de uitgaven van Nederland oranje gemarkeerd. Merk op dat Nederland besloot de uitgaven verder te laten dalen, in de nasleep van de start van de oorlog in Oekraïne, MH17 en de opkomst van ISIS. Dat was een keuze van Rutte en Timmermans, de twee mannen die nu het hardst moord en brand schreeuwen. Het Nederlandse leger is inderdaad zo hard getroffen door bezuinigingen dat het niks meer kan, maar dat is wel een keuze van het genoemde duo. Dan is het toch vrij bijzonder dat ze nu hun angsten mogen spuien, zonder dat een serieuze journalist ze vraagt naar hun eigen staat van dienst. Dat is tekenend voor de huidige, redeloze paniek. De veroorzakers van een probleem moet je als journalist niet kritisch durven bevragen, dan gaan je collega’s denken dat je smeergeld uit het Kremlin krijgt.

Het Excel-werkblad met uitgaven per NAVO-land is in een zin samen te vatten. Kort en goed geven de VS een biljoen dollar aan defensie voor het collectief uit, de rest van de landen bij elkaar de helft van dat bedrag. De VS besteden twee keer zo veel als de rest van het collectief bij elkaar. Omdat Amerikaanse legeronderdelen goed op elkaar zijn afgestemd en er schaalvoordelen spelen, zijn de Amerikanen militair machtiger dan de financiële verhoudingen doen vermoeden. Als alle NAVO-landen behalve de VS eens zouden besluiten samen de VS aan te vallen, dan komen ze er al snel achter dat dat land niet twee keer zo sterk is als de rest, eerder vijf. Militaire kracht volgt de verhoudingen uit het financiële staatje hierboven niet een op een. De NAVO heeft de VS nodig, kan niet zonder de VS, een afhankelijkheid die andersom niet bestaat. Dan mag je ook wel verwachten dat het land waar alles om draait een beetje respect wil. De meeste landen houden zich niet aan de regels; eigenlijk iedereen, op Polen, Griekenland en de Baltische staten na, gooit met de pet naar de gemeenschappelijke verantwoordelijkheden. Maar laten we deze uitgaven dan eens opkrikken naar de veelbesproken vijf procent, kijken wat er dan gebeurt.

Ziet u de uitgaven van Albanië, dik 500 miljoen dollar in 2024, helemaal rechts, bovenaan? Voor het gemak is het vakje grijs en dik gemaakt. Op de site ‘funding NATO’ vinden we deze Excel-sheet waar alle data in te vinden zijn. In een ander werkblad vinden we de omvang van de economieën van de landen. Als we deze uitgaven delen door de omvang van de economie per land, krijgen we een percentage. Dat zou twee procent moeten zijn, was de afspraak. De 516 miljoen dollar die Albanië uitgeeft, komt neer op 2,03 procent van de lokale economie. Albanië redt het dus net, met hangen en wurgen, drie jaar na de start van de invasie van 2022, om de twee procent aan te tikken. Het zal dus een hele klus blijken om dit cijfer naar de vijf procent te trekken, zeker op korte termijn!

Stel dat je dat wel zou willen, de Russische tanks staan immers op het punt Albanië aan te vallen - volgens Timmermans. In plaats van 2,03 procent moet Albanië naar 5,0 procent. Dat is een sprong van 2,93 procentpunt, wat neerkomt op 755 miljoen, naar 1,3 miljard; bijna precies twee-en-een-half keer het oude bijdrage van 516 miljoen. België, in het rood, zal een sprong moeten maken van dik acht miljard aan huidige jaarlijkse defensieuitgaven naar 33 miljard dollar; een plus van 24 miljard per jaar bij een reeds ongezond hoge staatsschuld. Alles wat België nu paraat heeft in militaire zin, zal in een paar jaar verviervoudigd moeten worden. Is dat theoretisch mogelijk? De Belgische marine heeft bijvoorbeeld de beschikking over twee oude, tweedehands Nederlandse fregatten uit de jaren ‘80. Dat zullen er met gezwinde spoed acht moeten worden, waar haal je die vandaan? De Belgische landmacht telt nu 9.412 man. Hun aantal zal de komende tijd krimpen, omdat de pensioenleeftijd wordt opgerekt van 56 naar 67. Zo maak je je inderdaad niet geliefd op een krappe arbeidsmarkt. De helft van alle Belgische militairen werkt bij de landmacht.

Door de ruzie over de pensioenhervorming zal het aantal Belgische militairen de komende jaren dalen, terwijl het aantal volgens de nieuwe NAVO-norm verviervoudigd moet zijn. Je gaat dus krimpen en groeien tegelijkertijd, het kan allemaal gewoon niet, hoe gemeend de woorden van Timmermans ook overkomen.

Nederland zal volgens dit principe naar een defensiebudget van 51 miljard moeten toegroeien. Als er tegelijkertijd gestreefd zou moeten worden naar een evenwichtige begroting, dan komt dat neer op een ombuiging (bezuiniging bij zorg en onderwijs) van 31 miljard. Nederland geeft nu namelijk 20 miljard uit per jaar. Polen zou het budget met 7 miljard moeten laten groeien, in relatieve zin de kleinste stap van alle NAVO-landen. Polen is de kampioen uitgeven binnen de NAVO, dit land besteedt nu al meer dan vier procent aan defensie. Het idee dat Poetin na Oekraïne dit land ook snel even verslaat is dan ook een beetje vreemd. Als elk NAVO-land naar vijf procent groeit, groeit het budget van de NAVO van nu 1,5 biljoen (dat is duizend miljard) dollar naar 2,7 miljard. Dat is minder dan een verdubbeling, terwijl de sprong van twee naar vijf dat wel is. Dit komt omdat de VS nu al meer dan drie procent uitgeven en ze hun budget dus niet hoeven te verdubbelen. De NAVO is de VS plus wat gekkigheid erbij, dus daarom hoeft het totale budget niet te verdubbelen.

Is dat eigenlijk veel geld, 1,5 of 2,7 biljoen dollar? Zijn we dan EINDELIJK veilig in een wereld die op het punt staat opgeslokt te worden door de T-55 tanks van Poetin? Laten we het vergelijken met alle landen in de wereld die meer dan tien miljard dollar aan defensie uitgeven. De landen die daaronder vallen hebben in de regel weinig tot geen militaire ambities en zullen zeker nooit de NAVO kunnen of willen inlijven. Deze grafiek is in miljoenen dollars in 2024.

De optelsom van de huidige NAVO komt neer op 1 biljoen dollar van de VS, plus de helft erbij van de andere NAVO-landen. China is de grootste uitdager met ruim 300 miljard dollar en ver daarna zien we pas Rusland. De NAVO geeft dus vijf keer zo veel uit als China per jaar, de enige serieuze uitdager. Oekraïne staat ook hoog in de lijst, wat mogelijk is dankzij militaire en financiële steun van bondgenoten. Singapore en Israël vallen ook op, landen met een kleine bevolking maar een fors budget. Andere landen hebben een relatief grote bevolking of economie en zullen daarom al snel boven de tien miljard uitkomen, zoals Brazilië en Japan. De NAVO neemt nu twee derde van alle defensie-uitgaven van de wereld voor zijn rekening. Dat betekent dat de NAVO twee keer zo veel geld uitgeeft aan wapens, dan alle andere serieuze landen bij elkaar opgeteld, keer twee. Zijn we nu dan veilig?

In de tabel hierboven is berekend welke stappen individuele landen moeten zetten om bij de vijf procent uit te komen. In totaal komt het neer op een toename van het budget van alle NAVO-landen met 1,2 biljoen dollar, vier keer het bedrag dat China nu per jaar uitgeeft. Dat noemen we NAVO+. De kans bestaat wel dat China zich nu bedreigd gaat voelen en de eigen uitgaven zal opschroeven, de wereld komt dan in een nieuwe wapenwedloop terecht. Door met 1,2 biljoen te groeien, komen de uitgaven aan defensie van de NAVO uit op drie kwart van het totaal van de wereld voor zover die relevant is.

De kritische lezer zal hebben gezien dat vlak na China, Rusland en India er een reeks landen volgen die in de militaire invloedssfeer van de VS zitten. Na de Oorlog zijn voormalige vijanden Duitsland en Japan Amerikaanse militaire vazalstaten geworden. Japan zit niet in de NAVO, maar Duitsland wel, een onderscheid dat natuurlijk met geografische factoren te maken heeft. Om de uitgaven van NATO++ te krijgen, kijken we naar de huidige uitgaven, tellen we bedragen erbij op die je nodig hebt om bij vijf procent te komen, plus de uitgaven aan defensie van evidente bondgenoten van de VS die in dezelfde invloedssfeer zitten. Dat levert deze verhouding op.

Dan blijkt dat NATO++ vier vijfde van alle jaarlijkse militaire uitgaven wereldwijd voor zijn rekening zou nemen. Zijn we nu dan wel eindelijk veilig voor de tanks van Poetin?

Het grijze en groene land (Rusland en Oekraïne) zijn in oorlog met elkaar. Het is een rampzalige oorlog, met onacceptabel veel leed voor burgers die er niets aan kunnen doen, laat dat duidelijk zijn. Toch mag je je afvragen of er op dit moment geen sprake is van redeloze paniek als het gaat om de uitgaven voor defensie. Als Europese NAVO-landen, samen met de VS en andere bondgenoten nu al vier vijfde van alle uitgaven voor hun rekening nemen, is er dan echt sprake van een acute dreiging - een die bezorgde trekken rond Timmermans zijn mond rechtvaardigt? Zouden de Russische strijdkrachten echt in staat zijn een collectief te verslaan dat tig keer zo veel uitgeeft aan defensie? Wel kun je in navolging van Trump zeker spreken over de ongelijke, oneerlijke verdeling van de kosten binnen de NAVO en dáár iets aan doen. Landen als België lopen de kantjes er ook af, terwijl dat land economische voordelen geniet omdat het hoofdkwartier van de NAVO daar staat. Dat is allemaal waar, maar is de militaire situatie nu echt zo nijpend dat we Churchill moeten gaan parafraseren? Visueel gezegd; het taartdiagram hierboven, is dat de situatie die je moet wensen omdat we in de huidige situatie, het bovenste van de drie taartdiagrammen, echt zo onveilig zijn?

Net als bij ‘het virus’ is de samenleving bang en extreme maatregelen zijn dan acceptabel. Voor Geert Wilders is dit een kans. Hij vreest dat we binnen een generatie niet zo zeer Russisch spreken, maar Arabisch. De compleet onhaalbare norm van vijf procent zal de komende weken, of dagen al, in Den Haag worden afgetikt, op de NAVO-top. Als de andere partijen Wilders binnenboord willen houden, dan moeten ze hem wel iets geven, anders is een kabinetscrisis niet af te wenden. Wilders zal wellicht een tactisch resultaat boeken.

De echte vraag blijft onbeantwoord. Als Westerse overheden al zo erg zuchten onder enorme begrotingstekorten, is het dan niet slimmer om daar iets aan te doen? Geld uitgeven voor defensie ‘omdat de Russen anders op het Binnenhof staan’ doet denken aan de Coronapaniek. Je kreeg toen mediaberichten die ons bang moesten maken voor onze eigen kinderen. Inhoudelijk en wetenschappelijk was het complete onzin, niet alleen achteraf. Wie een nadere review van dat verhaal over ‘kinderen als virusfabriekjes’ wil, moet een bericht sturen, maak ik er een openbaar artikel over.

Op dit moment is er geen enkele indicatie dat de Russische strijdkrachten de Amerikanen en hun de facto vazalstaten zouden kunnen verslaan. Ook een NAVO zonder actieve VS zou enkele maten te groot zijn voor Rusland. De echte dreiging voor geopolitieke stabiliteit zit hem erin wat er gebeurt als Rusland implodeert. Als we de inzet van kernwapens uit het verhaal weglaten, zal dat eerder gebeuren dan dat de T-55 met winkelwagen erop op het binnenhof te bewonderen is. Tegen die tijd is een nieuwe kredietcrisis al een feit.

De interne politieke dynamiek in Nederland, met een boze PVV (die niet kreeg wat ze wilden inzake migratie) zal een grote invloed hebben op het Nederlandse standpunt over de nieuwe 5-procentsnorm en andersom. Kijk daarom naar onze jongste aflevering van Current Ratio, hier helemaal onderaan.

Als je bang bent voor een externe vijand, dan bestaat het gevaar dat je dat op je eigen bevolking gaat africhten. Je wordt dan zelf een dictatuur, wat nu sneller kan dankzij digitalisering. De impact van digitalisering op democratie is precies het onderwerp in mijn laatste boek. Democratie op de helling koopt u hierrr, er is een e-book (digitaal, lekker handig) en een papieren boek. Wilt u mijn gegraaf mogelijk maken? Ga naar BackMe, of u koopt mijn andere boek, Het Euro Evangelie: Eventueel laat u uw waardering voor dit artikel merken via de knop hierboven. Of gewoon lekker niet. Veel kijkplezier!