Ollongren oliemannetje oligarchen

Natuurlijk maak je zo’n kop vanwege de alliteratie. Het afkorten van zinnen door het weglaten van werkwoorden (‘zijn’, ‘worden’) en in mindere mate lidwoorden kan wel zorgen voor verwarring, zinnen zouden iets heel anders kunnen betekenen. Dat krijg je zelfs al met interpunctie. In het Engels heb je het zinnetje “Woman without her man would be a savage”. Is de vrouw of de man nu het beest? Als we een dubbele punt na ‘woman’ plaatsen, verandert de betekenis van de zin volledig. Leuk toch?

Met deze kop wordt bedoeld dat Ollongren het oliemannetje wordt van een stel Oekraïense oligarchen. Over deze mensen en hun Russische vrienden hebben we het hier vaker gehad. Wat bedoelen we eigenlijk in deze context met Oekraïense en Russische oligarchen? Later we er voor de gelegenheid iets dieper op ingaan, ik erken meteen dat er in het verleden te makkelijk met deze term is gesmeten. Een oligarch is een persoon die economische met politieke macht verweeft. Anders gezegd: als je belachelijk rijk bent, krijg je automatisch veel politieke invloed, je hoort letterlijk bij de happy few. Als jouw land op papier een democratie met stemrecht is, maar een paar corrupte politici en rijke miljardairs bepalen het beleid, dan is er sprake van een oligarchie en geen daadwerkelijke democratie. Iets kan op papier zo zijn, dat maakt het niet echt. 

Het woord ‘oligarchie’ betekent letterlijk dat er een regering is van weinigen. ‘Oligos’ betekent ook weinig in het Grieks. In het oude Athene werd de stad een tijd bestuurd door een raad van negen mannen, een lid heette een archon. Dat verklaart het tweede deel van de term ‘oligarchie’. In een democratie daarentegen heeft iedereen iets in te brengen, via de stembus: het volk, demos, heeft de macht. Gekscherend spreekt men nu van Rusland en in mindere mate Oekraïne van een oligarchie. Op papier zijn het democratieën, met een stembusgang, maar enkele miljardairs hebben alle strategische bezittingen geroofd en maken de dienst uit. Is het toch een oligarchie! 

Het heeft allemaal zijn oorsprong in de jaren ‘90. Het politieke en economische model van de Sovjet-Unie was ingestort, communisme werkt gewoon niet. Op 8 december 1991 sloten de leiders van het latere Oekraïne, Rusland en Wit-Rusland een overeenkomst om zich af te scheiden van de Sovjet-Unie. Dan blijft er niet veel over, het was gedaan met het project. Hier werkten Rusland en Oekraïne nog gebroederlijk samen om een nieuwe politieke realiteit te bouwen, met economische vrijheid en respect voor elkaars soevereiniteit. Das war einmal, maar dat valt buiten het onderwerp van dit artikel. 

Al snel raakten de voormalige republieken in economisch verval en had ook Rusland hulp van het IMF nodig. De organisatie heeft een paper over deze periode geschreven. Er kwam noodhulp, maar met voorwaarden. Achteraf kunnen we prima vaststellen dat de hulp suboptimaal was, om maar een moeilijk woord te gebruiken. Rusland en de nieuwe buurlanden kreeg een soort shocktherapie. In een communistisch systeem zijn alle bedrijven in handen van de overheid. Als de overheid nu al die bedrijven ineens zou verkopen, dan sla je twee vliegen in een klap. Door de verkoop is er een opbrengst en daarmee kun je schulden aflossen, bijvoorbeeld bij het IMF. Het neveneffect is dat de overheid niet langer de enige eigenaar is van die bedrijven, van kolenmijnen tot staalfabrieken, noem maar op. Zodoende maak je ruimte voor ondernemerschap en dat zal een kapitalistische impuls aan de lokale economie geven: ondernemers werken harder dan bureaucraten. Dit proces had ook langer kunnen duren, om de ruimte te geven aan zorgvuldigheid en het vermijden van corruptie. Het IMF drong juist aan op snelheid, dan hebben we het maar gedaan. Zo biedt je wel ruimte aan corruptie. 

Na dik een halve eeuw communisme was iedereen echter gewend aan een almachtige staat. Wie gaat er nou ondernemer worden? En een bakkerij om de hoek beginnen is iets anders dan meteen met eigen spaargeld een kolenmijn opkopen, wie kan zoiets eigenlijk? In deze periode heeft de maffia in beide landen de controle gekregen over alle strategische bezittingen. Een paar kerels met dikke nekken wisten gebruik te maken van de chaos van het verdwijnen van een oude realiteit, en schapen hun eigen, nieuwe realiteit. Waar bedrijven als energiemaatschappijen in het Westen vaak meerdere kleine aandeelhouders hebben, zoals pensioenfondsen, zijn de evenknieën in de voormalige Sovjet-Unie in handen van een enkele ondernemer. Als de overheid dan aankondigt dat bedrijf X verkocht gaat worden, kunnen lokale ondernemers zich inschrijven voor een aanbesteding. Insiders weten dan al dat als de machtigste oligarch binnen komt wandelen met zijn entourage, het geen zin heeft om ook een bod uit te brengen. Via corruptie is de uitkomst van het proces al gegarandeerd en tegen bepaalde ondernemers moet je ook niet willen concurreren, weet men dan.

Kijk in dat kader eens naar deze docu van Laura Starink over het referendum over Oekraïne. Ze besprak met lokale bestrijders van corruptie het dilemma. Iedereen weet dat de verkoop van energiebedrijven daar op oneerlijke wijze is verlopen. Het is heel vreemd als een arm land als Oekraïne enkele multimiljardairs kent. Als deze energiebedrijven voor veel te weinig geld zich hebben toegeëigend, dan hebben ze eigenlijk een greep uit de staatskas gedaan. Het is de vraag of je na een aantal jaren de privatisering ongedaan wil maken. In de documentaire wordt Rinat Akhmetov genoemd, de rijkste man van het land. Hij heeft het eigendom verworven over enorme bedrijven, in de energiesector en de staalproductie. Nu kiest hij ervoor om een hoofdkantoor in Amsterdam en Cyprus te hebben, terwijl het een Oekraïens bedrijf is. Waarom zou je dat doen?

Je kunt vrij simpel een bedrijf in Nederland oprichten, je huurt een kantoortje, schrijft je in in de KvK en je zet een koffiezetapparaat en kamerplant neer voor personeel dat je misschien niet eens hebt. Dan pak je de fiscale voordelen van Nederlanderschap. Er zijn ook nadelen aan Nederlanderschap, in fiscale zin. Maar een slimme oligarch heeft daarom vennootschappen in meerdere landen: dan pluk je in elk van die landen de voordelen maar niet de nadelen en zo betaal je geen belasting over inkomen en vermogen.

Zo heeft de Sovjet-Unie in de jaren ‘80 een belastingverdrag met Cyprus gesloten. Als je in het ene land winst maakt en overboekt naar het andere, betaal je geen belasting. Er was toen toch nauwelijks handel. Toen de Sovjet-Unie instortte, heeft elk nieuw land, de oude deelrepublieken, de belastingverdragen gekopieerd. Waar er eerst stond ‘verdrag tussen Cyprus en de Sovjet-Unie’ werd dat ‘tussen Cyprus en Rusland’, enzovoort. Dat betekent dat je winst (over geroofde bezittingen) in Rusland of Oekraïne belastingvrij kunt doorboeken naar Cyprus. Nu heeft dat kleine landje de euro, net als Nederland. Dat betekent dat er sprake is van vrij verkeer van kapitaal. Als je je geld in Cyprus hebt gekregen, zit het zo belastingvrij in een Amsterdams schaduwbedrijf. 

Nederland heeft deelnemingsvrijstelling. Dat betekent dat een groep bedrijven een keer wordt belast en je daarna winsten onbelast mag doorstorten naar een groepsbedrijf, zo vaak als je wil. Als je dus heel veel gerelateerde bedrijven hebt, wereldwijd, maar er zit er een in Nederland, dan hebben ze allemaal baat bij de Nederlandse deelnemingsvrijstelling. Dat maakt een Nederlandse tussenholding fiscaal aantrekkelijk, ook voor bedrijven die letterlijk niets met Nederland hebben. Zo vinden we de Amerikaanse supermarktketen in het Nederlandse handelsregister, zonder dat je hier hun winkel kunt binnenwandelen.

Bermuda heeft tot slot weer bankgeheim én een belastingverdrag met Nederland. Als je dus de aandelen in een groot bedrijf in de oude Sovjet-Unie op oneerlijke wijze hebt verkregen, kun je het zo regelen dat je geen belasting betaalt. Je richt bedrijven op in Cyprus, Amsterdam en Bermuda. Het eerste maakt het mogelijk dat je de winsten wegboekt uit je eigen thuisland, dat daarmee wel ernstig verarmt. Het Amsterdamse ‘hoofdkantoor’ regelt de fiscaal vriendelijke overboeking naar Bermuda, waar het geld letterlijk uit het zicht verdwijnt. 

De oligarch kan vervolgens een Maltees paspoort kopen, daarmee heb je namelijk toegang tot de hele EU. Dan woon je zelf aan de Rivièra, je stuurt je kinderen naar een Engelse privéschool, je fabriek in Krasnodar blijft doordraaien op goedkope arbeid want de mensen daar zijn (en blijven) arm; eens per kwartaal vlieg je naar Amsterdam om daar de jaarcijfers van je ‘bedrijf’ te ondertekenen, dat is nu eenmaal een juridisch verplichte procedure. Terwijl je vanaf Schiphol naar Amsterdam rijdt tanken ze je privéjet bij, een krabbel zetten en je bent voor de natte lunch weer terug op je jacht voor de kust bij Saint-Tropez. In theorie moet je een jaar in Malta wonen voordat je met deze constructie ook een lokaal paspoort kan krijgen (en daarmee toegang tot de hele EU). Als je daar ambtenaren omkoopt, kun je je ook inschrijven op een kamertje zonder dat je er ook maar een keer bent en krijg je gewoon zo je paspoort. De journalist die deze corruptie ontmaskerde is vermoord, met een autobom.

Uiteindelijk begint de oligarch wel heel veel geld op te stapelen in buitenlandse vennootschappen. Moeten we dan niet in bijvoorbeeld Amsterdam vastgoed, of een echt bedrijf kopen? Er zitten haken en ogen aan dit journalistieke projectje, dat zult u gegeven het bovenstaande begrijpen. Voor de volledigheid mag opgemerkt worden dat een Russische oligarch, Mikhail Fridman, in 2016 een miljoenenboete kreeg voor omkoping en later volgde zijn bank, ING. Met zijn vermogen kocht hij toch alle resterende projecten voor de winning van gas in Nederland op. Naast Groningen, dat is dichtgedaan, zijn er ook nog booreilanden op de Noordzee. Fridman is op de sanctielijst gezet vanwege de huidige oorlog. Door die oorlog zijn de gasprijzen ontploft. De booreilanden van Fridman maakten megawinsten, ook dankzij de compensatie voor hoge energieprijzen van de kant van de Nederlandse overheid. Die verdwenen in de zakken van Fridman en hij heeft het weggesluisd uit Nederland, op het hoogtepunt van de gascrisis ging het om een onrechtmatige dividendbetaling van bijna een miljard euro. De Nederlandse regering moet een oogje toeknijpen bij het schenden van de sancties om dit mogelijk te maken: je hoopt dat Rutte ooit eens uitlegt wat de beweegredenen waren. Als hij de sancties tegen Rusland had nageleefd, had hij de kosten van de energiecrisis kunnen dempen, ten koste van Fridman. 

De oligarch die Nederland als fiscaal tussenstation wil gebruiken, moet wel zeker weten dat zijn geld hier veilig is. Het is niet de bedoeling dat een openbaar ministerie een beetje in die brievenbussen gaat lopen neuzen, kijken of al dat geld wel fris is. Rutte en Timmermans hebben eens lekker met Poetin getafeld, in 2014, om hem te garanderen dat zijn vrienden hier met rust zouden worden gelaten. Ook daarvan kun je je afvragen waarom je dat zou doen. Merk op dat Russische en Oekraïense oligarchen hier door elkaar worden gehaald, alsof het een land zou zijn. Dat is niet zo, maar het zijn hun armere landgenoten aan weerszijden van het front die bij bosjes sneuvelen in een afschuwelijke en vooral overbodige oorlog. Ze gebruiken evenwel dezelfde fiscale vluchtroutes, hebben soortgelijke fiscale netwerken over de hele wereld en eten hetzelfde kaviaar die ze wegspoelen met dezelfde Champagne. Ze verschillen niet zoveel van elkaar. 

Oekraïense miljardairs waren dol op het associatieverdrag met dit land en de EU. Daarin staat dat Oekraïense bedrijven toegang moeten krijgen tot de Europese interne markt, zonder dat ze zich aan de milieuregels van Westerse concurrenten hoeven te houden. In onze uitzending van Current Ratio over oligarchen noemden we Yoeri Kosyuk, de kippenkoning van Kiev. In het associatieverdrag lezen we dat er een dialoog moet komen over dierenwelzijn, met ‘consensus’ tot gevolg. Zo voorkom je dat de rekken met legbatterijen die hier zijn verboden, daar weer worden opgetuigd en je zo je eigen milieuwetgeving saboteert. Oekraïne heeft de dialoog met de EU hierover in 2015 afgebroken, verwijzend naar het feit dat er enkel gestreefd hoefde te worden naar consensus. Als je over dierenwelzijn begint en je wordt het niet eens, kun je de EU nog steeds overspoelen met kippenvlees en eieren die daar zo niet gemaakt mogen worden. Strikt genomen houd je je dan aan het verdrag, want er stond enkel dat je moest proberen het eens te worden: niet dat er dwingende, juridisch afdwingbare afspraken zijn op dit vlak. Het associatieverdrag zit vol met dergelijke vage teksten die je zo beter niet had kunnen opschrijven. Ook staat er dat er vrij verkeer van kapitaal moet zijn en Oekraïne zonder beperking fossiele brandstoffen moet kunnen verkopen. Voor burgers is er ook iets, er komt visumvrij reizen naar de EU zodat je het land kunt verlaten als je de armoede wil ontvluchten. De meerderheid van Oekraïne was voor. De oligarchen boeken de rijkdom van het land over naar de Zuidas, de jeugd komt met de bus en trein om het werk te doen waar de autochtone Nederlander zijn neus voor ophaalt. Oekraïne verliest zo zijn twee meest waardevolle bezittingen.

Een van de grootste pleiters voor het verdrag was het samenwerkingsverband Yalta European Strategy, oftewel YES. Yalta is een stadje op de Krim, hier werd in 1945 door de geallieerden bepaald wat er na een overwinning met Duitsland moest gebeuren. Het is een historisch beladen plek, dat snapt u. Daarom hield YES hier een jaarlijkse conferentie, sinds 2014 moet dat elders in Oekraïne. 

Dergelijke meetings hebben altijd sponsoren. De organisatie huurt vaak een bekendheid in, zoals Bono, die een speech houdt over een humanitair aspect. Allemaal leuk en aardig, als sponsor wil je ook iets terugkrijgen. Shell was een tijdje een sponsor maar lijkt zich helemaal te willen terugtrekken uit onder meer de winning van schaliegas in Oekraïne, de winstgevendheid is overschat. Wie zijn de andere sponsoren?

Interessant lijstje. DTEK, dat hebben we besproken, dat is van Rinat Akhmetov (links). In de docu van Laura Starink wordt gesteld dat je specifiek de oneerlijk verlopen privatiseringen in de energiesector niet moet willen terugdraaien: dan hebben we het over zijn bedrijven. Deze 58-jarige miljardair is ook bekend als eigenaar van Sjachtar Donetsk, de voetbalclub. Etnisch gezien is hij een Krim-tataar en moslim. Er werd wel eens gesteld dat hij president van Oekraïne had moeten worden, als lid van een kleine minderheid kan hij een brug vormen tussen Oekraïeners en Russen en als rijkste man kan niemand anders hem omkopen: handig.

Alfa-Bank is het Russische moederbedrijf van de Amsterdam Trade Bank (ATB), van Mikhail Fridman (links). We noemden hem hierboven al, hij is eigenaar van de Nederlandse booreilanden op de Noordzee en dat legt hem geen windeieren. Fridman is 60 jaar oud en zal tussen de tien en twintig miljard dollar waard zijn. 

Leuk weetje: het was zijn ATB dat feestjes op de Nederlandse ambassade in Kiev organiseerde, om de lokale oligarchie naar Amsterdam te halen. Op dat moment deden Nederlandse officieren van Justitie onderzoek naar hem en hij heeft een megaschikking moeten treffen om uit de gevangenis te blijven. Dat was geen reden voor Nederland om dit initiatief niet te ‘ondersteunen’. Dit was het moment dat het geld met een luchtje de Zuidas opstroomde: Rutte had persoonlijk ‘asset protection’ beloofd, mocht je ooit met sancties te maken krijgen. Wederom, waarom doet een premier zoiets?

Burisma kwam twee weken geleden aan bod bij Current Ratio. Het is opgericht door Mykola Zlochevsky. In 2015 was hij verwikkeld geraakt in een omkoopschandaal: hij was degene die met sporttassen vol geld beleidsmakers links en rechts aan zijn kant wilde krijgen en net dan word je opgepakt. Probeer dan maar eens te ontkennen. Hij nam de kinderen van Joe Biden en John Kerry in dienst en poef, weg was de aanklacht. Burisma is een oliebedrijf op Cyprus dat geen belasting betaalt. Het zou veel geld kunnen verdienen aan een associatieverdrag dat alle beperkingen voor de export van fossiele brandstoffen zou opheffen, zonder tegenprestatie. Hij beschikt over een vergunning om op specifieke plekken in Oekraïne naar olie en gas te mogen boren, gekregen van de vorige minister van Ecologie van dat land. Wie dat was? Juist, Mykola Zlochevsky. Inmiddels is hij voortvluchtig, maar je snapt waarom hij bij YES is aangesloten.

YES is opgericht door Viktor Pinchuk, een andere miljardair. Er zijn door de oorlog en het instorten van de koers van de nationale munt wellicht nog maar drie miljardairs over: Akhmetov en een eind na hem Kosiuk en Pinchuk. Hij is de eigenaar van Interpipe en bij YES werd er een opmerkelijk statement gemaakt: ondernemers als Pinchuk zouden niet kunnen concurreren op prijs met Nord Stream 2. Dat varkentje is gewassen. Pinchuk (links) heeft een liefdadigheidsstichting en een bedrijf zonder jaarrekening, EastOne Ltd. 

Hij is de schoonzoon van een vorige president van Oekraïne, Leonid Kuchma. Boze tongen beweren dat hij zijn pijpleidingbedrijf Interpipe aan zijn huwelijk te danken heeft. Zelf zegt hij dat hij enkel de hand van de dochter van Kuchma heeft durven vragen en verder niets. 

Interpipe maakt een winst na belasting van een kwart miljard per jaar, dan ben je als eigenaar inderdaad miljardair. Dit bedrijf is nu eens een voorbeeld van ‘agressive tax planning’. Hoe weet je dat? Ten eerste zie je dat de belasting over de winst laag is. De vennootschapsbelasting in Oekraïne bedraagt 18 procent en in de regel betaalt Interpipe veel minder. Daarbij mag vermeld worden dat er jaren met verliezen zijn en die mag je gebruiken om in andere jaren minder belasting te betalen, maar over het algemeen betaalt deze miljardair een lager percentage dan de gemiddelde bouwvakker.

Daarnaast is er een lijst met groepsbedrijven opgenomen. Wat valt op? Heel vaak is er een belang van net geen honderd procent, wat zakelijk gezien nergens op slaat. Met dat percentage kan een van de betrokken bedrijven claimen geen honderd procent-moederbedrijf te hebben, wat betekent dat je die niet in je jaarverslag hoeft te vermelden. Praktisch gezien is het hebben van 99,999999% van de aandelen hetzelfde als 100% dus hier is een handige fiscale jongen aan het knutselen geslagen. 

Met YES laat Pinchuk als een politiek bondgenoot zien van de president Zelensky, maar de bromance kent een eindigheid. Kiev heeft geld nodig en houdt al deze creatieve constructies nog eens tegen het licht. Het is goed mogelijk dat Pinchuk een akelige naheffing krijgt van Zelensky, volgens de jaarrekening, dus het zou zijn fijn zijn als hij een oliemannetje in dienst kon nemen om de relatie gezellig te houden. En in het inclusieve, feministische tijdperk kan een vrouw natuurlijk ook een oliemannetje zijn. Moet je er wel een hebben die beschikbaar is, bijvoorbeeld omdat haar kabinet recentelijk het veld heeft geruimd. En potverdikkie, ziedaar.

Meer weten? Koop anders mijn boek, Het Euro Evangelie, gaan we er nog eens flink op door. Mijn werk ondersteunen kan via BackMe en anders de knop hieronder. Laat u daar wel een emailadres achter, zodat ik u kan mailen (duh)? Die verkoop ik niet door aan Chinese orgaanhandelaren maar als u twijfelt over privacy laat u natuurlijk niets achter.